Dil Bilgisi Kısa Süper Notlar

SÖZCÜK TÜRLERİ

İsimler (Adlar)

Canlı ve cansız varlıklara, çeşitli somut ve soyut kavramlara ad olan sözcük türüdür.

Özel İsimler

Özel adlar, benzerleri bulunmayan, yaratılışta tek olan varlıklara verilen adlardır.

Kişi adları: Köroğlu, Ali, Aslı...
Hayvan Adları: Pamuk, Karabaş, Tekir...
Yer Adları: Karadeniz, Muğla, Gaziantep...
Dil,din adları: Türkçe, Müslümanlık...
Ulus adları: Türkler, Araplar, İngilizler...
Ülke adları: Türkiye, Almanya, İngiltere...
Kitap,dergi,gazete adları: Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Türk Dili dergisi ,
Cadde,sokak,apartman adları: Atatürk Bulvarı, Koza Sokak, Sevgi Apartmanı...
Kurum,dernek, okul vb. adları: Türk Dil Kurumu, Kızılay, Atatürk Lisesi...
Coğrafya ile ilgili gezegen, kıta,bölge,ova,dağ,deniz,göl,nehir adları: Mars,
Avrupa,Anadolu,Gediz Ovası,Ağrı Dağı, Van Gölü, Kızılırmak...



Cins İsimler (Tür Adları)

Aynı türden olan canlı cansız bütün varlık ve kavramlara verilen ortak adlardır.
Hayvan, bitki adları: kedi, köpek, elma, ağaç...
Araç adları: çekiç, iğne, tarak...
Akrabalık adları: anne, baba, dayı...
Organ adları: baş, gövde, kalp,ayak...
Giyecek,yiyecek, içecek adları: gömlek, armut, zeytin, su...
Renk adları: siyah, sarı, mavi...



Tekil İsimler
Sayıca tek bir varlığı karşılayan adlardır.
ev,ağaç,çocuk,kitap,güneş...



Çoğul Ad
Sayıca birden çok varlığı karşılayan adlardır. Adlara “-lar, -ler” çokluk eki getirilerek
yapılır.
ağaçlar, evler, çocuklar



Topluluk Adı
Biçim bakımından tekil olduğu hâlde anlamca topluluk kavramı taşıyan adlardır.
*millet,ordu,kafile,halk,orman,sürü...



Somut Adlar
Duyu organlarımızla görüp kavrayabildiğimiz ve tabiatta madde olarak var olan gerçek
nesne ve varlıkların adlarıdır.
insan,ağaç,rüzgar,kedi...



Soyut Adlar

Görünürde madde olarak var olmayan, duyu organlarımızla kavranamayan, ancak
düşüncelerimizde var olan kavramlara karşılık olan adlardır.
düşünce,bilgi,hayal,öfke,sevgi...



İSİM TAMLAMALARI
Belirtili İsim Tamlaması

Tamlayanın “-in” ilgi ekini tamlananın da “-i, si” 3.tekil kişi iyelik ekini aldığı
tamlamalardır.
*tamlayan (ın) tamlanan (ı)
İstanbul'un baharı
çimenin yeşili
Belirtisiz İsim Tamlaması
Tamlayanı yalın halde bulunan, tamlananı 3.kişi iyelik ekini alan tamlamalardır.
tamlayan ( ) tamlanan (i)
yağmur kokusu
pencere kenarı
Takısız İsim Tamlaması
Tamlayan ve tamlananın, tamlama ekleri almadan oluşturdukları isim tamlamasıdır. Bu
tür tamlamalarda tamlayan, tamlananın neyden yapıldığını anlatır.
İyi insan ( insan iyiden yapılmamış,sıfat tamlaması)
Demir kapı ( kapı demirden yapılmış, takısız isim tamlaması)
tahta masa
ipek eldiven
pamuk yorgan
Zincirleme İsim Tamlaması
Birden çok isim tamlamasının iç içe geçmesiyle oluşur.
belediye otobüsünün rengi
Türkiye'nin eğitim sorunları
köyün kaynak suyu



ZAMİRLER
Kişi (Şahıs) Zamirleri



*ben, sen, o,biz, siz, onlar
Not: Ek alabilirler: bana, sana, bize, ondan, onları…


İşaret Zamirleri

*Bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, buraya, şuraya, oraya, burası, şurası, orası, öteki…
Not: “O“ ve “onlar” sözcükleri hem işaret hem de kişi zamiri olarak kullanılabilirler. Bu
kelimeler insan isminin yerini tutuyorsa şahıs zamiri, insan dışı varlıkların yerini
tutuyorsa işaret zamiridir.
Not: Bu, şu, o” sözcükleri bir isimden önce kullanılıyor, o ismi etkiliyorsa bu sözcükler
zamir olmaktan çıkar, işaret sıfatı olurlar.


Belgisiz Zamirler

*Bazıları, biri, kimi, hepsi, herkes, kimse, birçoğu, birkaçı, şey…
Soru Zamirleri
*Ne, kim, kimi, hangisi, kaçı, nereye, nerede, nereden…
Dönüşlülük Zamiri
*kendi (kendim,kendin,kendisi,kendimiz)



SIFATLAR

Niteleme Sıfatları
*İsme sorulan nasıl sorusunun cevabıdır.
kırmızı ev
görkemli çınar
çalışkan çocuk
kara bulutlar
kurumuş yapraklar…
Belirtme Sıfatları
İşaret Sıfatları (Hangi?)
*bu ev
şu araba
o köy
öteki adam
Belgisiz Sıfatlar
*bir, birkaç, birçok, çoğu, kimi, bazı, bütün, tüm, başka, birtakım, her, hiçbir, herhangi…
Sayı Sıfatları
Asıl Sayı Sıfatları (Kaç?)
*iki ekmek, yedi soru, altı kişi
Sıra Sayı Sıfatları (Kaçıncı?)
*birinci soru, üçüncü kat, dördüncü kişi
Üleştirme Sayı Sıfatları (Kaçar?)
*üçer kişi, altışar elma, onar soru
Kesir Sayı Sıfatları
*%90 başarı, yarım ekmek, çeyrek altın
Soru Sıfatları
*nasıl, kaç, kaçıncı, kaçar, hangi, ne kadar, ne…
**hangi ev kaç kişi nasıl araba





ZARFLAR (BELİRTEÇLER)

Durum Zarfları

*Fiile ve fiilimsiye sorulan “nasıl” sorusunun cevabıdır.
*Hızlı koşan yarışmacı herkesi geçti.
*Ağır ağır yürüyordu.
Yer-Yön Zarfları
Not: Her zaman yalın halde bulunur.
Yukarı çıktım.
Dışarı gitti.
Dışarıya gitti. ( hal eki aldığı için zarf değildir, isimleşmiştir)
Nicelik (Miktar, Azlık-Çokluk) Zarfları (Ne Kadar?)
Oldukça başarılıdır.
Çok yorulmuş.
Çok güzel bir kitap okudum.
Soru Zarfları
Nasıl konuşur?
Neden gelmedin?
Niçin gelmiyor?
Ne zaman gidecek?

SÖZCÜKTE YAPI

Kök: Sözcüğün anlamlı en küçük parçasıdır.
İsim Kökü: -mek, mak ekini alamaz (av,ev,su,çocuk)
Fiil Kökü:-mek,-mak ekini alabilir (oku-, ara-, gör-)
Gövde: Sözcüğün en az bir yapım eki almış halidir.
*sev-gi-li
göz-lük
çalış-kan
Basit Sözcük
Yapım eki almamış sözcüktür. Çekim eki alabilir.
oku-yor-du
ev-imiz-de
Türemiş Sözcük:
En az bir yapım eki almış sözcüktür.
av-cı-lık
su-laBirleşik Sözcük
En az iki sözcüğün birleşmesinden oluşur.
buzdolabı
imambayıldı
ayakkabı
hanımeli

mesut selçok
Birleşik Fiiller

Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller
terk ethissetkaybolyardım etAnlamca Kalıplaşmış Birleşik Fiiller
göze girmek
küplere binmek
ağzında bakla ıslanmamak

Kurallı Birleşik Fiiller

Tezlik Fiili (-ivermek)
*geliversin, yapıverdim
Yeterlilik Fiili (-ebilmek)
*kazanabilirim, okuyabilir
Sürerlik Fiili (-egelmek, -ekalmak, -edurmak)
*bakakaldım, gidedurun, süregelmiş
Yaklaşma Fiili (-eyazmak)
*düşeyazdım, öleyazdı



EKLER
Çekim Ekleri
İsim Çekim Ekleri
1-Hal (durum) Ekleri
Belirtme Hal Eki: -i
Yönelme Hal Eki: -e
Bulunma Hal Eki: -de
Ayrılma (Çıkma) Hal Eki: -den
2-Çoğul (Çokluk) Eki: -lar
3-İyelik Ekleri: -ım,-ın,-ı,-ımız,-ınız,-ınları
4-İlgi Ekleri(Tamlayan Eki): -ın, -in, -un, -ün



Fiil Çekim Ekleri

Haber (Bildirme) Kipleri
Görülen Geçmiş Zaman (-di’li): –di
Duyulan Geçmiş Zaman (-miş’li, Öğrenilen)- -miş
Şimdiki Zaman: -yor
Gelecek Zaman: -ecek
Geniş Zaman: -r
Dilek (Tasarlama) Kipleri
İstek Kipi :-e,-a
Dilek Şart Kipi: -se,-sa
Gereklilik Kipi: -meli, -malı



Emir Kipi: -
Yapım Ekleri
İsimden İsim Yapım Eki
tuz-lu
yaz-lık
av-cı
İsimden Fiil Yapım Eki
yaş-asu-laaz-alFiilden Fiil Yapım Ekleri
oku-tsev-ingül-dürFiilden İsim Yapım Ekleri
sev-gi
bak-ım
yaz-ı




CÜMLE TÜRLERİ

Anlamlarına Göre Cümleler
Olumlu: Ben de orayı gördüm.
Olumsuz: Ben orayı hiç görmedim.
Yüklemin Türüne Göre Cümleler
İsim Cümlesi: Bu kitaptan bende yok.
Fiil Cümlesi: Sınava iyi hazırlandım.
Yüklemin Yerine Göre Cümleler
Kurallı Cümle: Soruların hepsini çözdüm.
Devrik Cümle: Bıktım artık senden.
Yapılarına Göre Cümleler
Basit Cümle:İçinde fiilimsi olmayan , tek yüklemli cümleler.
Onunla dün tanıştık.
Birleşik Cümle
Girişik Birleşik Cümle: İçinde fiilimsi olan cümle.
Artık gelen giden yok.
İç İçe Birleşik Cümle: Cümle içinde cümle.
“Seni her zaman yanımda görmek istiyorum.“ cümlesiyle beni mutlu etti.
Hemen eve gel, dedi.
Ki’li Birleşik Cümle: İki tane yüklemi olan, yüklemleri birbirine “ki” bağlacı ile bağlanan
cümlelerdir.
Görüyorum ki işi bitirmemişsin.
Şartlı Birleşik Cümle:
O gelirse biz de geliriz.



EDAT-BAĞLAÇ

Her Zaman Edat Olanlar:
için, mi, gibi ,kadar
Bazen Edat Olanlar:
ancak, yalnız, bir, tek (bunların yerine SADECE kelimesi gelebilirse edattır)
Her Zaman Bağlaç Olanlar:
ve, çünkü, ama, fakat, de, ki (de, ki ayrı yazıldığında)
Bazen Bağlaç Olanlar:
ancak, yalnız (bunların yerine AMA kelimesi gelebilirse bağlaçtır)
*”ile” yerine “ve” kullanılabilirse bağlaçtır, kullanılamazsa edattır.



CÜMLENİN ÖĞELERİ

*Ögeler bulunurken önce temel ögeleri (yüklem, özne), daha sonra yardımcı ögeleri
(nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci) bulmamız gerekir.
*Bütün soruları daima yükleme sorarız, başka bir öğeye soru soramayız.
Öğeleri bulmak için yükleme sorulan sorular:
Özne: kim, ne
Nesne: neyi, kimi, ne
Dolaylı Tümleç: kime, kimde, kimden, neye, neyde, neyden, nereye, nerede, nereden
Zarf Tümleci: ne zaman, ne kadar, niçin, nasıl
Edat Tümleci: ne ile, kimin ile



FİİLDE ÇATI
Öznesine Göre

Etken - : Annem saçlarını taradı. (çatı eki yok, özne tarama işini kendi yapıyor)
Edilgen (l,n) : Bebeğin saçları tarandı. (çatı eki var, bebek yani özne tarama işini kendi
yapmıyor, başkası tarafından yapılıyor, sözde özne var)
Dönüşlü (l,n):Saçlarımı açmak için saatlerce tarandım.(yine çatı eki var ama tarama işini özne
kendi yapıyor, özne gerçek)
İşteş (ş, leş): Kuşlar cıvıldaşıyor. (birlikte)
Dün onunla karşılaştık. (karşılıklı)

Nesnesine Göre

Geçişli (neyi kimi sorularına cevap verebilen): toplamak, okumak, yazmak…
Geçişsiz (neyi kimi sorularına cevap veremeyen): gülmek, gitmek, başlamak…
Oldurgan (t,r,tır) (geçişsizken geçişli olanlar): gül-dür- , ağla-tEttirgen (t,r,tır)(geçişliyken tekrar geçişli olanlar):aç-tır-, oku-t




FİİLİMSİLER
İSİM – FİİLLER (AD – EYLEMLER)


Ekleri: –mak, -mek , -ış, -iş, -uş, -üş, -ma, -me (ma-y-ış-mak)
*Onunla akşamları yürüyüşe çıkardık.
*Çok çalışmak gerekiyor.
**İsim- fiil ekiyle türetilen bazı sözcükler, isim- fiil özelliğini yitirip kalıplaşarak kalıcı
bir nesne ya da kavram adı olabilir. Bunlar artık fiilimsi değildir.
*Kaymak, çakmak, dondurma, kavurma, dolma, gözleme, bağış…



SIFAT – FİİL EKLERİ (ORTAÇLAR)
Ekleri:–an, -en, -ası, -esi, -mez, -maz, -ar, -er, -dık, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük , -
ecek, -acak, -miş, -mış, -muş, (an-ası mez-ar dik-ecek-miş)
 İşleyen demir pas tutmaz.
 O öpülesi eller beni büyüttü.
ZARF FİİL EKİ (ULAÇ, BAĞ – EYLEM):
Ekleri: -ınca, – dıkça, – dığında, -ken , -r… -mez, -alı, -erek, -madan, -meksizin, -a…-a, -ıp
Ben gidince seni ararım.
Beni böyle bırakıp gidemezsin.
O eve varmadan biz orda olmalıyız.



EK FİİL (EK EYLEM)
"i-mek" fiilidir.
Ekeylemin iki görevi vardır:

1- İsim soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapmak
2- Basit zamanlı fiillere (bir zaman eki almış fiillere) gelerek onları birleşik zamanlı fiil yapmak
İsim soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapmak:
a- Ekeylemin di'li geçmiş zaman çekimi : idi
Çalışkan bir öğrenciydin. öğrenci-idi-n
b-Ekeylemin miş'li geçmiş zaman çekimi : imiş
Çocukken çok yaramazmışım. yaramaz-imiş-im
c- Ekeylemin geniş zaman çekimi : -i'nin yerine şahıs ekleri ekeylem görevi üstlenir.
Ben bir öğretmenim.
öğretmen-im
öğretmen-sin
öğretmen-dir (Genellikle düşer.) - O bir öğretmen.
öğretmen-iz
öğretmen-siniz
öğretmen-dirler

d- Ekeylemin şart çekimi : Ekeylemin şartı diğerlerinde olduğu gibi eklendiği sözcüğü yüklem
yapmaz, ona şart anlamı katarak yükleme bağlar.

Hastaysan okula gitme. hasta-ise-n
Basit zamanlı fiillere gelerek onları birleşik zamanlı fiil yapmak:
Birleşik Zamanlı Fiiller: En az iki zaman eki almış olan fiillerdir.

a- Rivayet Birleşik Zamanı (-i + miş)
uyuyormuş uyu-yor-i-miş (şimdiki zamanın rivayeti)
çalışırmış (geniş zamanın rivayeti)
uyuyacakmış (gelecek zamanın rivayeti)

b- Hikâye Birleşik Zamanı (-i + di)
uyuyordu uyu-yor-i-di (şimdiki zamanın hikâyesi)
uyurdu (geniş zamanın hikâyesi)
gelmişti (miş'li geçmiş zamanın hikâyesi)

c- Şart Birleşik Zamanı
uyuyorsa uyu-yor-i-se (şimdiki zamanın şartı)
gelirse (geniş zamanın şartı)
gidecekse (gelecek zamanın şart

Harikasınız hocam Allah CC razı olsun